Kunst en oorlog zijn elkaars vrienden niet. Toch was WOI de directe aanleiding voor de geboorte van De Stijl en het dadaïsme. De internationaal vermaarde Stijlbeweging beleefde haar incubatietijd in Tilburg. Het is het best bewaarde geheim van deze stad.
WOI bracht in het neutrale Zwitserse Zürich schrijvers en kunstenaars bijeen. Op zoek naar een nieuwe wereldorde initieerden ze Cabaret Voltaire en stonden daarmee aan de wieg van de internationale dadabeweging. Ook in Tilburg leidde de ‘Groote Oorlog’ tot ontmoetingen tussen markante en vooruitstrevende persoonlijkheden waarmee de kiem werd gelegd voor het ontstaan van de avant-gardistische beweging De Stijl.
De hoofdrolspelers
In augustus 1914 werd beeldend kunstenaar Theo van Doesburg (Utrecht 1883-Davos 1931), later ook architect, typograaf, interieurontwerper en dichter, opgeroepen bij de infanterie van de Amsterdamse Landweer om te worden gemobiliseerd. Vanaf 1 augustus 1914 was hij als sergeant-facteur (postbode) onder de rook van Tilburg gestationeerd op de Regte Heide tussen Alphen en Riel vlakbij de Belgische grens waar de Grote Oorlog woedde.
Foto rechts: Theo van Doesburg (l.) en naast hem, met fiets Evert Rinsema, 1914 Uit K. Schippers: Holland Dada, Querido
In Tilburg ontmoette Van Doesburg de spoorbeambte Antony Kok (Rotterdam 1882- Haarlem 1969) die sinds 1908 werkzaam was bij de Spoorwegen als chef-commies. Kok speelde zeer verdienstelijk piano, las veel, schreef gedichten en aforismen en zou tot Van Doesburgs dood met hem bevriend blijven. Het leidt weinig twijfel dat Kok en Van Doesburg elkaar via hun wederzijdse kennis Maurice Manheim hebben ontmoet. Manheim die werkzaam was op het kantoor van wollenstoffenfabriek Elias in Tilburg woonde in de Stationsstraat 1, boven het toenmalige café-restaurant Albert Janssen, pal tegenover het station. Kok woonde zelf boven slagerij De Brouwer in Tuinstraat 58. De ‘soirees intimes’ die Van Doesburg en Kok organiseerden vonden plaats in café-restaurant Albert Janssen.
Café-restaurant Albert Janssen tegenover het station. Het gebouw werd in 1931 afgebroken. (Fotograaf onbekend. Uit collectie Regionaal Archief Tilburg)
De Stijl, het roer moet om
Met de komst van Van Doesburg, die tot het najaar van 1915 nabij Tilburg gelegerd zou blijven, kreeg niet alleen De Stijl maar ook het dadaïsme voet aan de Tilburgse grond. Van Doesburg is DE drijvende kracht achter de baanbrekende filosofie van De Stijlbeweging die geldt als het symbool van een vrijplaats voor andersdenkenden. Binnen de Stijlbeweging belichaamt hij bij uitstek het menselijk vermogen om de werkelijkheid opnieuw te definiëren.
Van Doesburg had voor ogen dat de kunst en in het kielzog daarvan de samenleving een radicale vernieuwing zou moeten ondergaan. Een op te richten tijdschrift moest dienen als internationaal platform voor deze vernieuwing. Gedurende lange wandelingen die Van Doesburg en Kok in en rond Tilburg maakten voerden de vrienden hier diepgravende gesprekken over en werden de ideeën die tot de incubatie van de Stijlbeweging zouden leiden geformuleerd. Dat hiermee de internationale Stijlbeweging geconcipieerd werd in Tilburg, is het best bewaarde geheim van de stad. Na het vertrek van Van Doesburg naar Utrecht werd deze intensieve gedachtewisseling in briefvorm voortgezet. Van Doesburg vroeg Kok als een van de eersten om mee te werken aan het op te richten tijdschrift. Daarnaast benaderde hij Mondriaan, Huszár, Van der Leck, Oud en Wils.
Halverwege 1917 wordt de naam De Stijl voor het eerst genoemd in een brief van Van Doesburg aan Kok. Het blad moest de bindende factor worden tussen verschillende gelijkgestemde kunstenaars.
In 1917 was het dan zover en werden bij de lancering van het tijdschrift De Stijl de vernieuwingsideeën wereldkundig gemaakt.
Daartoe aangespoord door Van Doesburg begon Kok met het schrijven van klankgedichten, waarvan een aantal in De Stijl gepubliceerd werd. Ook zou Antony Kok zowel het eerste als het tweede manifest van De Stijl ondertekenen. Antony Kok zou tot de dood van Van Doesburg een geestverwant en zeer vertrouwd klankbord voor Van Doesburg blijven.
Dadaïstische soirees intimes in Tilburg
In zijn Tilburgse periode organiseerde Theo van Doesburg samen met zijn vrouw Nelly en Antony Kok in overeenstemming waren met het dadaïstisch gedachtegoed zogeheten ‘soirees intimes’ met anarchistische muziekperformances, voordrachten en poëzie die (meestal) plaatsvonden in café-restaurant Albert Janssen tegenover het station. Tijdens de dadaveldtocht die in 1923 gedurende een maand door het hele land werd gehouden werd op 27 januari ook Tilburg aangedaan. Nelly van Doesburg verzorgde samen met Kurt Schwitters en Antony Kok het programma in de inmiddels verdwenen bioscoop Besterds Belang.
